Jan Bułhak

Bułhak, Jan (1876-1950)

Pejzaże Wilna i ziemi wileńskiej, opracowania dotyczące fotografii artystycznej i przyjaźni z Ferdynardem Ruszczycem to przykłady dzieł zdigitalizowanych w ramach projektu EODOPEN autorstwa Jana Bułhaka (1876-1950) – fotografika, teoretyka sztuki, pedagoga.  

Jan Bułhak (1876-1950) urodził się w Ostaszynie w powiecie Nowogrodzkim. Po ukończeniu I Gimnazjum klasycznego w Wilnie w 1897 r. wyjechał do Krakowa na studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po studiach osiedlił się w majątku rodzinnym w Peresiece koło Mińska. Z małżeństwa z Anną Haciską z Miratycz miał jedynego syna – Janusza.  

Pierwsze fotografie

Pierwsze fotografie wykonał w roku 1905 aparatem żony. Uwiecznił na nich rodzinę, a także okoliczne dwory i pejzaże oraz wieśniaków w regionalnych strojach ludowych. W roku 1908 rozpoczęła się jego współpraca z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym, trwająca do końca życia. Estetyka Jana Bułhaka została ukształtowana przez panujący w pierwszej połowie XX w. piktorializm, który zakładał, że fotografia powinna być jedną ze sztuk plastycznych. Dlatego też Bułhak inspirował się twórczością Emila J. Constanta Puyo - prezesa Fotoklubu Paryskiego, sam będąc członkiem-korespondentem tego klubu, a także działalnością Ferdynanda Ruszczyca – malarza i działacza kulturalnego, pierwszego regionalisty i miłośnika Wilna.  

Wśród przedwojennych prac „ojca fotografii polskiej” warto wymienić dokumentację fotograficzną architektury pałacu i parku w Dobośni, niezliczone pejzaże ziemi nowogrodzkiej, pomorskiej, śląskiej, wileńskiej, wołyńskiej i Bałtyku, a także fotografie miast: Gdańska, Grodna, Krakowa, Lublina, Lwowa, Pokucia, Świecia, a przede wszystkim Wilna i Warszawy. O znakomitości jego prac świadczy choćby fakt, że w Wilnie przyjął się zwyczaj obdarowywania albumami lub tekami z oryginalnymi fotografiami Bułhaka. Otrzymali je m.in. Józef Piłsudski, Józef Wierzyński, Lucjan Rydell. Fotografie Bułhaka publikowane były w prasie warszawskiej, wileńskiej, moskiewskiej i berlińskiej. On sam od jesieni 1911 r. piastował stanowisko fotografa Wilna, do którego to miasta rok później przeniósł się na stałe – jak się wówczas wydawało.  

Krajobraz wileński, okładka

Narocz największe jezioro w Polsce : z 38 ilustracjami autora

Człowiek twórcą krajobrazu : z 16 ilustracjami autora

Lata międzywojenne

W 1919 r. Jan Bułhak został dziekanem Wydziału Sztuk Pięknych reaktywowanego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, obejmując stanowisko asystenta i kierownika Zakładu Fotografii Artystycznej, które piastował do 15 grudnia 1939 r. Niestety, w związku z wybuchem wojny polsko-bolszewickiej został ewakuowany do Warszawy z pracownikami USB. Podjął wówczas pracę w Wydziale Propagandy Oddziału II Inspektoratu Generalnego Armii Ochotniczej, a później w Ministerstwie Spraw Wojennych. Do Wilna powrócił w 1921 r. i wkrótce nawiązał współpracę z pierwszym wileńskim konserwatorem Jerzym Remerem, a także jego następcą – Stanisławem Lorentzem.  

Strona tytułowa

W drugiej połowie lat 20-tych XX w. z jego inicjatywy powstało kilka organizacji, m.in. Wileńskie Towarzystwo Miłośników Fotografii i Fotoklub Wileński (1927) oraz Fotoklub Polski (1930). W 1927 r. zdał egzamin na podmistrza Zgromadzenia Cechu Fotografów miasta Warszawy, został przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Cechu Fotografów w Wilnie, a także wybrano go na członka Komisji Kwalifikacyjnej Towarzystwa Polskich Artystów Plastyków „Sztuka w Polsce”. Bułhak był twórcą definicji fotografika - czyli fotografia artystyczna. W odczycie „Narodziny foto-grafiki”, wygłoszonym na antenie radia wileńskiego 1929 r., wywiódł ją od grafiki, czyli sztychu, ryciny, drzeworytu, autolitografii, akwaforty. W 1939 r. został docentem na USB.  

Druga wojna światowa

Podczas drugiej wojny światowej działał w konspiracji jako kierownik kolportażu Komisariatu Rządu, a następnie Komórki Łączności Delegatury Rządu. W latach 1940-1943 napisał pierwszy tom wspomnień pt. „Kraj lat dziecinnych”. Rękopis drugiej części pamiętników „Pół życia w Wilnie 1905-1939” spłonął w pożarze mieszkania. W lipcu 1944 r., podczas walk w akcji „Ostra Brama”, spłonęło mieszkanie i pracownia artysty, niszcząc cały jego dorobek. Niedługo potem, w sierpniu, zmarła żona Anna. W maju 1945 r. wyjechał z synem i jego rodziną z zajętego już przez sowietów Wilna do Warszawy. Przed wyjazdem wykonał wraz z synem ostatnią dokumentację zniszczonego przez Niemców miasta. Po zamieszkaniu w stolicy od razu przystąpił do dokumentowania ruin Warszawy, a później także Gdańska, Krakowa, Poznania, Tatr i tzw. Ziem Odzyskanych. Podjął się także reprodukcji własnych przedwojennych fotografii.

Fotografika : zarys fotografji artystycznej, s. [9]

Fotografika : zarys fotografji artystycznej, s. [179]

Fotografika : zarys fotografji artystycznej, s. [152]

Po wojnie

W 1947 r. został prezesem Sekcji Twórczości Fotograficznej ZAIKS, a także - powołanego z jego inicjatywy - stowarzyszenia Polskiego Związku Artystów Fotografów. Na liście powojennych fotograficznych destynacji znalazły się Puławy, Pomorze Gdańskie i Szczecińskie, Sudety, Suwalszczyzna, Śląsk Dolny i Opolski, Warmia i Mazury, Wybrzeże, Żuławy, a także miasta: Chełmno, Kraków, Lublin, Toruń, Tymbark i Zamość.  

Odznaczenia

Jan Bułhak był kilkukrotnie odznaczany. Po raz pierwszy w 1909 r. na wystawie fotograficznej w Brukseli, a następnie w roku 1922 Orderem Polonia Restituta za twórczość artystyczną i propagowanie polskiego krajobrazu poza granicami, w 1923 złotym medalem na Pierwszej Wszechpolskiej Wystawie Fotografii Zawodowej, Artystycznej i Naukowej Światłocień w Poznaniu, a w 1938 – Brązowym Medalem Związku Polskich Towarzystw Fotograficznych. Miał wiele krajowych i zagranicznych wystaw, m.in. w Amsterdamie, Antwerpii, Berlinie, Brukseli, Londynie, Mińsku, Odessie, Paryżu, Sofii i Sztokholmie.  

Śmierć Jana Bułhaka

Zmarł nagle, podczas wyjazdu fotograficznego na Mazury. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. 

Bibliografia

1. Jan Bułhak (1876-1950) fotografik = Jan Bułhak (1876-1950) pictorial photographer. Red. katalogu Zofia Jurkowlaniec; współpr. red. Danuta Jackiewicz, Anna Masłowska.  Warszawa: Muzeum Narodowe, 2007. Str. 9-19, 23-127. 
2. Plateter- Zyberek Małgorzata. Jan Bułhak 1876-1950: fotografik. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wydawnicze Rzeczpospolita: Muzeum Narodowe, 2006. Str. 6-14, 173-212.