Historia kolekcji
Pochodzenie ksiąg rękopiśmiennych
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu powstała we wrześniu 1945 r., równolegle z organizującym się w tym czasie Uniwersytetem Mikołaja Kopernika. W jaki sposób znalazły się zatem w jej zbiorach rękopisy powstałe na przestrzeni XII-XVI wieku na obszarze Rzeszy Niemieckiej, we Włoszech, w Paryżu, Pradze, w Prusach Krzyżackich oraz w odległej Persji?
Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu
Odowiedź na to pytanie wiąże się z losami dóbr kultury w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu.
Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu, do II wojny światowej jedna z największych naukowych bibliotek niemieckich, została zamknięta w kwietniu 1945 r. wobec nadciągającego frontu radzieckiego i bombardowań sił angielskich. Wcześniej (do początków 1944 r.) najcenniejsze zbiory biblioteczne ewakuowano do kilku miejscowości na terenie Prus Wschodnich. Rękopisy i stare druki umieszczono m. in. w majątkach rodziny zu Dohna w Słobitach (Schlobitten) i Karwinach (Karwinden) niedaleko Pasłęka. Tereny te decyzją konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. stały się własnością państwa polskiego.
Ukryte w pruskich majątkach cenne zbiory dawnej Biblioteki w Królewcu (kolekcja srebrnych opraw księcia Albrechta Hohenzollerna i jego małżonki Anny Marii brunszwickiej, rękopisy zakonu krzyżackiego, modlitewniki mieszczańskie) zostały w 1. połowie 1946 r. zabezpieczone przez Inspektorat Szkolny w Pasłęku i w lipcu tego roku przekazane, na podstawie zezwolenia Kuratorium Okregu Mazurskiego, Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.
Biblioteka zamkowa w Królewcu
Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu dziedziczyła natomiast zbiory dwóch bibliotek założonych przez ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego księcia Albrechta Hohenzollerna: zamkowej powstałej w 1529 r. oraz Uniwersytetu w Królewcu (Albertyny), ufundowanego w 1544 r. Książę Albrecht zgromadził w swej bibliotece na zamku w Królewcu rękopisy i druki z domów krzyżackich i z bibliotek klasztornych z obszaru zsekularyzowanych, dawnych Prus Krzyżackich. W ten sposób w toruńskiej Bibliotece Uniwersyteckiej znalazły się rękopisy "krzyżackie" (ponad 20) powstałe na zlecenie dostojników zakonu krzyżackiego i duchownych kapituł krzyżackich w Kwidzynie i w Królewcu oraz kodeksy "importowane" z Niemiec, z Bolonii i Pragi.
W toruńskiej książnicy znalazły się także rękopisy pozyskane przez Państwową Bibliotekę w Królewcu w późniejszym okresie: XII-wieczna Biblia pochodząca z legatu księcia Bogusława Radziwiłła (1668 r.), perski Dīvān Hāfiza darowany bibliotece w podobnym okresie oraz jej nabytki dziewiętnastowieczne, m. in. cenne modlitewniki niemieckie i włoskie.