Srebrna Biblioteka
Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Hohenzollerna, żyjącego w latach 1490-1568, ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i pierwszego świeckiego władcy Prus Książęcych oraz jego drugiej żony Anny Marii powstała w okresie 1545-1562. Większość opraw została wykonana około 1555 r. w stolicy Prus Książęcych – Królewcu (dzisiejszy Kaliningrad). Pierwotnie liczyła ona 20 woluminów. Dziś znamy miejsce przechowywania 15 z nich, z czego większość (12 opraw) znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Pozostałe 5 woluminów zaginęło w okresie tuż po zakończeniu II wojny światowej i do dziś nie znamy ich późniejszych losów.
Medalion z wizerunkiem księcia Albrechta otoczony wieńcem ze stylizowanych liści wawrzynu
Przyjmuje się, że oprawy Srebrnej Biblioteki są szczytowym osiągnięciem złotnictwa królewieckiego, które swój rozkwit zawdzięczało przede wszystkim Albrechtowi Hohenzollernowi. Srebrna Biblioteka na tle złotnictwa europejskiego jest zjawiskiem unikatowym, odznacza się wysokimi walorami artystycznymi, jest jednym z najcenniejszych zabytków złotnictwa epoki renesansu, stanowi unikatowy w skali światowej zbiór biblioteczno-muzealny, nie znamy bowiem drugiej tak dużej kolekcji książek oprawionych całkowicie w srebro.
Na górnej okładzinie plakieta z wyobrażeniem Melpomeny trzymającej w rękach otwartą książkę, na dolnej okładzinie plakieta z personifikacją cnoty Męstwa, opartej o złamaną kolumnę
Pośrodku górnej okładziny okrągła plakieta ze sceną Grzechu Pierworodnego, obok sceny Stworzenia Ewy i Wygnania z raju
W centralnym polu górnej okładziny kolista plakieta otoczona wieńcem ze stylizowanych liści wawrzynu, w jej środku personifikacja cnoty Cierpliwości
Prawie wszystkie oprawy Srebrnej Biblioteki wykonali królewieccy złotnicy: Paul Hoffmann, Hieronymus Kösler, Gerhard Lentz, Cornelius Vorwend, Jacob Binck, a także co najmniej jeden, a być może paru innych, do dziś anonimowych rzemieślników. Wyjątkiem są dwie oprawy; pierwsza została wykonana przez złotnika norymberskiego Christopha Rittera Starszego, być może w kooperacji z Pankrazym Labenwolfem, a druga przez anonimowego złotnika działającego w Münden w Dolnej Saksonii (nie jest jednak wykluczone, że ta ostatnia powstała także w Królewcu). Kompozycje figuralne zawarte na oprawach są najczęściej scenami zaczerpniętymi z Pisma Świętego. Mocno eksponowany wątek etyczny w ikonografii opraw był efektem przesunięcia punktu ciężkości w doktrynie protestanckiej z zagadnień dogmatycznych na pragmatyczne. Z przedstawień świeckich należy przede wszystkim zwrócić uwagę na wizerunki Albrechta, co miało podkreślić rangę i pozycję księcia oraz jego rodu. Dekoracje srebrnych opraw nie są oryginalne, noszą wyraźne cechy zapożyczeń i wpływów, głównie południowoniemieckiej i włoskiej sztuki. Była to jednak specyfika tego gatunku, gdzie o poziomie dzieł złotniczych świadczyła nie oryginalność ikonografii, ale kunszt ich wykonania. Estetyka Srebrnej Biblioteki mieści się w tym względzie w granicach wytyczonych przez złotnictwo europejskie.
Wizerunek księżnej Anny Marii w futrzanym okryciu z łańcuchem na szyi i płaskiej czapce na głowie
Srebrne oprawy kryją w sumie 27 druków i jeden rękopis z lat 1541-1557, głównie o treści religijnej, w tym przekłady Biblii. Dominują teksty Wielkiego Reformatora, Marcina Lutra (Martina Luthra). Poza tym w Srebrnej Bibliotece można odnaleźć także prace Johanna Brenza, Erasmusa Sarceriusa, Veita Dietrcha, Philippa Melanchthona, Albrechta Blanckenberga, Caspara Hüberinusa, Andreasa Musculusa, Andreasa Osiandra, Ludwiga Rabe, Elisabeth von Braunschweig-Lüneburg oraz opracowany przez kilku autorów druk Mecklemburgische Kirchenordnung. Zdecydowana większość druków to popularne piśmiennictwo protestanckie o charakterze budująco-dydaktycznym w języku niemieckim. Spośród licznych pisarzy protestanckich w Srebrnej Bibliotece reprezentowani są czołowi przedstawiciele tego nurtu. Księżna Anna Maria, do której należała inicjatywa w gromadzeniu kolejnych srebrnych opraw, w doborze druków kierowała się przede wszystkim hierarchią teologów panującą na królewieckim dworze. Srebrna Biblioteka generalnie nie służyła do czytania, miała ona przede wszystkim dodać blasku rezydencji książęcej w Królewcu.
Na górnej okładzinie medalion z herbem księcia Albrechta
Romboidalna plakieta z wpisaną w nią kolistą tarczą z reliefowymi herbami fundatorów Srebrnej Biblioteki księcia Albrechta (z lewej strony) i księżnej Anny Marii
Pośrodku górnej okładziny medalion z herbem księcia Albrechta. W centrum dolnej okładziny medalion z herbem księżnej Anny Marii
Początkowo srebrne oprawy były przechowywane w gabinecie należącym do Anny Marii. Po śmierci pary książęcej w 1568 r. Srebrna Biblioteka stała się własnością ich syna, Albrechta Friedricha. Następnie trafiła do prywatnej biblioteki jego żony Marii Eleonory von Jülich-Kleve-Berg, którą poślubił w 1573 r. W 1611 r., już po śmierci Marii Eleonory, ówczesny władca Prus Johann Sigismund zadecydował o włączeniu Srebrnej Biblioteki do, założonej jeszcze przez Albrechta, królewieckiej Biblioteki Zamkowej. Srebrne oprawy zostały ulokowane w tak zwanej Silberschaff; była to zakratowana szafa stojąca w jednym z pomieszczeń zajmowanych przez bibliotekę na drugiej kondygnacji zamku w Królewcu.
Plakieta w obramieniu architektonicznym z alegorią muzy Euterpe grającej na oboju
W 1810 r. Srebrna Biblioteka została przeniesiona do nowego gmachu bibliotecznego położonego przy Königsstrasse 65/67. Srebrne oprawy były w tamtym czasie wielokrotnie prezentowane, głównie w Królewcu, a sporadycznie niektóre jej tomy wędrowały także do innych niemieckich ośrodków kultury: Monachium, Berlina, Drezna, Augsburga. W niespełna sto lat później, w 1901 r., doszło do ponownego przeniesienia srebrnych opraw. Zostały one ulokowane w nowoczesnym gmachu przy Mitteltragheim 22. Umieszczono je tam pod szkłem, co pozwalało na ciągłą prezentację. W okresie międzywojennym, konkretnie w 1932 r., utworzono stałą wystawę na zamku w Królewcu, której częścią stały się także srebrne oprawy.
Pod koniec II wojny światowej administracja królewieckiej biblioteki postanowiła ewakuować najcenniejsze zbiory, w tym srebrne oprawy, do mniejszych miejscowości na terenie Prus Wschodnich. Cała stała wystawa wraz ze Srebrną Biblioteką znalazła się w majątku Karwiny niedaleko Pasłęka. Jak się okazało, decyzja ta uchroniła srebrne oprawy od zniszczenia, bowiem Królewiec został w trakcie nalotów alianckich i działań wojennych niemal całkowicie zniszczony. Poprzez zbiornicę książek w Pasłęku, w 1946 r. 14 ocalałych srebrnych opraw, wraz z innymi cennym książkami z Królewca, trafiło do Torunia. Niestety dla zbiorów toruńskich jedna z nich już w 1949 r. znalazła się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, a druga została skradziona w 1972 r. Górna okładzina tej ostatniej została zakupiona w 1985 r. przez Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. Piętnasta oprawa, której znane jest miejsce przechowywania, znajduje się w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, które w 1982 r. nabyło ją od prywatnego kolekcjonera.