Wydawnictwa emigracji polskiej i Polonii
W czasie II wojny światowej, z powodu przymusowego pobytu polskich żołnierzy i uchodźców cywilnych w różnych częściach świata, pojawiła się konieczność wydawania książek i czasopism, które przybliżałyby kraj, w jakim przebywali, a także informowały o ważnych wydarzeniach społeczno-politycznych i kulturalnych polskiej diaspory, jak i – a może przede wszystkim – o życiu codziennym Polaków na świecie.
Czasopisma emigracyjne redagowane i drukowane były po polsku, ale też w wielu obcych językach, a ich ogólna liczba dla okresu między rokiem 1900. a 2000. sięga nie mniej niż 6-7 tys. tytułów. Niewiele możemy powiedzieć o nakładach poszczególnych pism, ale wydaje się, że poza wyjątkami, takimi jak londyński Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, nie były wysokie, a tym samym realizowały zapotrzebowanie lokalnych społeczności lub organizacji. Czasopisma te nie były gromadzone w bibliotekach w Polsce tak z racji cenzury politycznej, jak oddalenia od miejsca druku; w rezultacie żadna z bibliotek w Polsce, z Biblioteką Narodową na czele, nie posiada ich kompletu. Dostęp do nich z reguły jest utrudniony, a odnalezienie brakujących tytułów czasem niemożliwe. Tymczasem biblioteki cyfrowe pozwalają na skompilowanie i skompletowanie swego rodzaju „podstawowej biblioteki prasy emigracyjnej”.
Idzie żołnierz ... : zbiór piosenek żołnierskich i ludowych, dawnych i współczesnych - s. 12-13.
Wiadomości Wojskowe 2 Korpusu 1946, R. 1 z. 1 - s. 3.
Dziennik Żołnierza APW : polska prasa obozowa 1943.09.10, R. 1 nr 1 - s. 1.
Archiwum Emigracji i Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu posiadają wielka liczbę tytułów prasy emigracyjnej i nierzadko są to jedyne ocalałe egzemplarze. Projekt POPC pozwala udostępnić publicznie kilkadziesiąt kolejnych, ważnych dla badaczy emigracji, tytułów czasopism. Są to wydawnictwa bardzo różne, a ich wspólnym mianownikiem jest to, że ukazywały się w latach drugiej wojny światowej oraz tuż po wojnie. Na uwagę zasługują przede wszystkim czasopisma wojskowe lub wydawane dla wojska polskiego na zachodzie. Wiele z nich zostało już po części zdigitalizowanych, ale ponieważ nigdy nie były to komplety, zdecydowaliśmy udostępnić cały nasz zasób. Polska Walcząca, z lat 1939-1954, redagowana przez Tymona Terleckiego, łączyła charakter pisma „dla wojska” z periodykiem kulturalno-społecznym. Zamieszczała krótkie teksty literackie nowe (opowiadania, eseje, poezje i przekłady), a także oryginalne ilustracje najlepszych polskich grafików emigracyjnych. Wiadomości Wojskowe II. Korpusu, z 1946, były bodaj pierwszą próbą wydawania naukowego czasopisma wojskowego na emigracji, jeszcze w Rzymie. Poradnik Świetlicowy YMCA, z lat 1941-1959, był swego rodzaju antologią tekstów literackich (nowych i przedrukowanych), podręcznikiem dydaktycznym i zespołem informacji o świecie w formie silva rerum. Wśród czasopism wojskowych wyróżnia się zwarty zespół prasy wydawanej na szlaku Armii Polskiej na Wschodzie i 2. Korpusu Polskiego od Persji po Italię: Dziennik Obozowy APW, Tygodnik Obozowy APW, Ku Wolnej Polsce, Polska, Nasz Tygodnik i inne z lat 1940-1946. Niektóre z tych pism zatraciły formę czasopisma, stając się biuletynem pisanym na maszynie do pisania, powielanym na hektografie; inne zachowały klasyczną formę tygodnika czy miesięcznika, z ilustracjami i stopką redakcyjną. Prasa wojskowa 2. Korpusu jest przede wszystkim doskonałym źródłem wiedzy o stanie ducha polskich żołnierzy na szlaku bojowym od Rosji do Anglii.
Dziennik Obozowy APW 1944.02.04 nr 4 - s. 1.
Poradnik dla Pracowników Świetlic Żołnierskich : wydawnictwo Polskiej YMCA w W. Brytanii 1941, nr 7 - s. 1.
Polska Walcząca - Żołnierz Polski na Obczyźnie 1940.02.11, R. 2 nr 1 - s. tyt.
Drugim w kolejności zespołem prasy są czasopisma o charakterze społeczno-kulturalnym. Tu przede wszystkim digitalizujemy Życie, czasopismo z lat 1947-1959, które było najważniejszym tygodnikiem/miesięcznikiem grupy publicystów, pisarzy i działaczy katolickich, skupionych wokół „Veritasu”. W ciągu kilkunastu lat ukazywania się, skupiło na swoich łamach pióra tak ważne, jak Jan Bielatowicz, Marian Bohusz-Szyszko, Michał Chmielowiec, Maria Czapska, Józef Kisielewski, Stanisław Kościałkowski, Karolina Lanckorońska, Walerian Meysztowicz czy Stanisław Stroński.
Trzecią grupą są periodyki partii i stronnictw politycznych oraz czasopisma niezależne skupiające się na tematyce politycznej. Tu na uwagę zasługą: Światło, z lat 1948-1959, Robotnik Polski w Wielkiej Brytanji, z lat 1940-1949 – oba związane z Polską Partią Socjalistyczną, Myśl Polska, z lat 1941-1955 – najbliższa Narodowej Demokracji - oraz Przegląd Polski, z lat 1946-1949 – który sympatyzował ze Stronnictwem Pracy i ugrupowaniami prawicy.
Przegląd Polski 1946, R. 1 nr 3 - s. 1.
Wśród książek i broszur wydawanych na emigracji były opracowania historyczno-geograficzne, przewodniki z opisami miejsc i zabytków, słowniki dwujęzyczne zawierające potrzebne zwroty oraz nazwy urzędów i organizacji. Wydawnictwa te zachęcały do poznawania i odkrywania kultury, stosunków społecznych, stopnia rozwoju gospodarczego, życia codziennego oraz krajobrazu. Celem było wypełnienie czasu, wolnego od działań wojennych, kształcenie i uzupełnienie wiedzy oraz nauka języków obcych. W ciężkich przeżyciach wojennych lektura miała być pociechą i zaspokajała głód wiedzy.
Większość Polaków znalazła się na obcych terenach po raz pierwszy w życiu i nieznajomość kraju oraz jego mieszkańców i ich kultury mogła poważnie utrudnić pobyt, gdyż przysparzała wiele niechcianych sytuacji, powodowała nieporozumienia. Aby ułatwić Polakom odnalezienie się w nowym dla nich społeczeństwie, wydawano broszury opisujące życie codzienne oraz obyczaje i zwyczaje. Podawane w sposób przystępny uwagi i rady miały ułatwić Polakom poruszanie się wśród obcych, a umiejętność przyswojenia dobrych zachowań mogła wpłynąć na pozytywną opinię o przybyszach i rodziła sympatię.
Opowiadania - okładka
Maszyna piekielna - s. tyt.
Kolega z oślej ławki : komedyjka w jednym akcie - okładka
Szczególnie ciekawa była seria Biblioteczka Wychowawcza, wydawana w Londynie nakładem Wydziału Prac Kulturalno-Oświatowych Ministerstwa Obrony Narodowej. W jednym z tomów zatytułowanym Przykazania żołnierskie z 1944 r. znalazło się 100 rad dla nowo mianowanych oficerów brytyjskich. Wskazówki te, tłumaczone z angielskiej broszury, miały objaśniać i umożliwić porównanie „przykazań żołnierskich” polskich i angielskich. Szczególnie zasady dotyczące oddawania honorów w wojsku angielskim mogły okazać się przydatne i pozwalały uniknąć faux pas. Wśród literatury, która była skierowana do żołnierzy i miała wzmacniać ducha bojowego, były publikacje popularne i humorystyczne, przedstawiające w sposób prześmiewczy ówczesnego wroga. Dobrym odbiorem cieszyły się karykatury stworzone przez artystę Stanisława Dobrzyńskiego. Oddalenie od ojczyzny i domu rodzinnego, tułaczka i niepewność jutra rodziła przygnębienie i smutek, zwłaszcza w okresie świąt religijnych. Dla pokrzepienia ducha wydawano broszury o tematyce religijnej i patriotycznej oraz śpiewniki.
Tak w czasie wojny, jak i po niej, polskie szkoły potrzebowały książek: podręczników i lektur, głównie klasyki polskiej. Książki drukowało wojsko, agendy rządowe oraz niewielkie oficyny prywatne rozrzucone po całym świecie. Strona graficzna tych publikacji była skromna, wynikająca z warunków wojennych lub powojennej biedy. Celem było kształcenie, szkolenie zawodowe i uzupełnianie wiedzy oraz przygotowywanie do życia w przyszłej niepodległej Polsce lub nauka zawodu.
Do pracy społeczno-wychowawczej wśród żołnierzy i uchodźców z Polski z rozmachem przystąpił Związek Młodzieży Chrześcijańskiej - Polska YMCA. Z jego inicjatywy zaczęły powstawać ogniska YMCA oraz świetlice, gdzie odbywały się odczyty, spotkania, zebrania, przedstawienia, koncerty a także rozrywka: gry w domino, szachy, warcaby i tańce oraz nauka języków obcych. Celem było krzewienie kultury i oświaty oraz wychowanie i rekreacja. Starano się zainteresować i przyciągnąć jak największą liczbę uchodźców a szczególnie młodzieży, aby wypełnić im wolny czas dla pożytecznych zajęć. Koordynatorzy prac w ogniskach i świetlicach otrzymywali materiały pomocnicze w formie specjalnych publikacji edukacyjnych, aby w sposób zorganizowany, atrakcyjny, różnorodny i celowy planować działania.
Życie : katolicki tygodnik religijno-społeczny 1947, R. 1 nr 16 - s. 1
Największa rewia - s. tyt.
Robotnik Polski w Wielkiej Brytanji 1945, R. 6 nr 10 - s. 1.
Jednym z przykładów takich publikacji były wydawane w latach 1941-1945 przez Polską YMCA we Francji Materiały do Prac Kulturalno-Oświatowych. Złożone były z dziesięciu serii poświęconych różnej tematyce. Wydawnictwa Polskiej YMCA miały w pewnym stopniu złagodzić deficyt na książki i podręczniki. Stanowiły podstawowe źródło i narzędzie do opracowywania pogadanek i tematycznych odczytów oraz obchodów rocznicowych i świąt państwowych. Podsuwały pomysły na atrakcyjne gry i zabawy sportowe w grupach, układy taneczne, teksty skeczów czy przedstawień, utwory literackie, wiersze, przepisy kulinarne i porady z zakresu savoir vivre.
Polska YMCA zainicjowała również działalność w zakresie doszkalania zawodowego w formie bezpłatnych kursów korespondencyjnych. Na początku były to Kursy Handlowe, a z czasem także Kursy Budowlane. Kursy cieszyły się sporym zainteresowaniem, a kursanci pochodzili między innymi z Chorwacji, Francji, Polski, Szwajcarii i Węgier. Poszczególne wykłady ujęte były w formie zeszytów, liczących około 20-30 stron, dwustronnie drukowanych.
W wyniku zakończenia II wojny światowej, rozproszonych po całym świecie Polaków zastała nowa rzeczywistość. 5 lipca 1945 mocarstwa zachodnie wycofały uznanie dla Rządu RP i uznały Rząd Tymczasowy powstały w Polsce. Odtąd Polacy mieli prawo w dowolnym terminie wrócić do Polski, emigrować do innych krajów, zaciągnąć się do armii brytyjskiej lub podjąć pracę zawodową. Część Polaków postanowiła pozostać na emigracji. Tu musieli zatroszczyć się o swój los: dokształcić się, znaleźć pracę i dom. Pomocne w tym były informatory, poradniki i broszury, zawierające wskazówki dla polskich emigrantów dotyczące uczelni, szkół oraz kursów dokształcających. Pojawiły się ponadto broszury ze wskazówkami dotyczącymi właściwego wyboru zawodu na emigracji oraz porady prawne odnośnie możliwości nabycia prawa do ubezpieczeń społecznych. Byli żołnierze mogli zdobywać takie zawody, jak: kreślarz, ślusarz, drukarz, zegarmistrz, tkacz. Żołnierze z kategorią zdrowia „E” mieli możliwość zdobycia zawodu na specjalnych kursach szkolenia zawodowego inwalidów. Wielu Polaków opuściło Europę i udało się „za chlebem” do Ameryki, Kanady lub Australii. Dla wszystkich udających się w taką podróż pomocne były broszury, w których opisywano warunki życia i możliwości zamieszkania oraz rozwoju.
Wśród obiektów, które zostały zdigitalizowane w ramach projektu, znalazły się także wyjątkowe dzieła literackie. Wśród ponad 160 utworów przeważającą część stanowią sztuki sceniczne wydane dla Polonii amerykańskiej w Chicago na początku XX wieku.