Trockie Zamczysko
Twierdza na wyspie
AD 1405. Troki, nazywane przez Krzyżaków Traken, znajdują się w odległości 27 kilometrów od Wilna. Od czasu kiedy zbrojne rycerstwo zakonne zaczęło nękać ziemie litewskie, idea budowy zamku w Trokach nabrała strategicznego znaczenia. Ceglano-kamienna twierdza na wyspie jest ostatnim i największym zamkiem w Trokach wzniesionym przez potomków dzielnego Giedymina.
Panuje Wielki Książe Litewski Witold, syn Kiejstuta Giedyminowicza. Troki rozwijają się, są miastem wielonarodowościowym i wielokulturowym, a forteca przeżywa swój najlepszy okres. Czasem Kniaź w swej komnacie wspomina, kiedy to wraz z ojcem walczył lub negocjował z Zakonem i Jagiełłą. Burzliwe były to dzieje, a Zamczysko uczestniczyło w wielu mrożących krew w żyłach wydarzeniach.
Krzyżacy i wojny domowe
Destrukcja i zabezpieczanie
Z czasem Troki przestały liczyć się polityczne i zaczęły się wyludniać. Zamki stały się więzieniem, a później przeszły pod zarząd wojewodów, którzy przestali się nimi opiekować. Najgorszy los spotkał zamki, kiedy w 1655 car Aleksiej Michajłowicz wraz z wojskiem wszedł na teren Litwy niszcząc zarówno Wilno jak i Troki. Po zamkach zostały jedynie zwaliska.
"Ileż wspomnień budzi w sercu Litwina ta nazwa! Gdy się patrzy na wspaniałe ruiny zamku trockiego, stopy których pokornie liżą ciche fale błekitnych wód jeziora" (6, s.5).
"Dziś wszystko sypie się w gruzy... Latem woda broni resztki zamku od zbrodniczej ręki, lecz zimą - po lodzie - cegły giną z wyspy" (1, s. 60).
Zabezpieczenie Zamczyska stało się sprawą dużej wagi dla polskich historyków sztuki i konserwatorów zabytków w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Prace konserwatorskie Zamku na Wyspie zaczęto w 1929 r., a następnie podjęto prace rekonstrukcyjne.
Zamczysko zaklęte w miedziorycie
Nad brzegiem Galwe, między drzewami, dwie sroki podskakują na dmuchającym wietrze. Wtem wzleciały i skierowały ku ruinom wieży obronnej zwaliska Zamczyska. Być może spłoszył je ktoś z pracujących przy wykopaliskach konserwatorskich na Wyspie Zamkowej. Udział w tych pracach, w latach 1935-1940, brał Walenty Romanowicz. Ten sympatyczny i wybitny artysta ukończył Wydział Sztuk Pięknych i Wydział Lekarski na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.
Walenty Romanowicz posiadał ogromny warsztat i nowatorskie podejście. Specjalizował się w miedziorycie. Ryciny tworzył z dokumentacyjną precyzją i zabytkoznawczą pasją, którą odziedziczył po swoim mistrzu - Jerzym Hoppenie. Na bazie rysunków i szkiców, które wykonał, powstała teka miedziorytów Troki (1941-1944), które posiadają ogromną wartość artystyczną i dokumentacyjną. Rok później Walenty Romanowicz umiera w wileńskim więzieniu. Ars longa, vita brevis. Zamek, w ówczesnej postaci, został godnie uwieczniony.
Troki
Zamek w Trokach
Rekonstrukcja i opieka (cyfrowa)
W drugiej połowie XX w. zamek poddany został rekonstrukcji przez Litwinów. Obecnie stanowi atrakcję turystyczną i cieszy się dużą popularnością. Na jego wieży powiewa czerwona historyczna flaga z Pogonią. Do Trok można się dostać autobusem podmiejskim z Wilna, zwiedzić zamek, po czym odpocząć na brzegu jeziora lub skosztować karaimskiej kuchni.
Podobnie jak Zamek na Wyspie wymaga zabezpieczenia i opieki, tak również prace graficzne, które dokumentują jego stan sprzed odbudowy, muszą zostać odpowiednio zabezpieczone. Na szczęście cykl trocki 1941-1944, w skład którego wchodzą 32 ryciny, przechowywany jest aktualnie w Gabinecie Zbiorów Graficznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.
Kuratorzy biblioteczni zadbali także o zabezpieczenie cyfrowych reprezentacji grafik oraz ich udostępnienie w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej. Teraz można eksponować kolekcję trocką, dodawać do niej wartość i wiązać z innymi zasobami. Przykład stanowi niniejsza opowieść o starym Trockim Zamczysku.
Bibliografia
-
Jarocki S., Okolice Wilna: (przewodnik turystyczny) z 23 ilustracjami w tekście i mapką, Wilno 1925, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/19192.
-
Kotłowski J., Biblioteka Uniwersytecka (Toruń) (red.), Grafika Walentego Romanowicza 1911-1945: Toruń, październik - listopad 1987, Toruń 1987, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/16346.
-
Kotłowski J., Grafika wileńska okresu międzywojennego wykładowców i absolwentów Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, Toruń 2020.
-
Kotłowski J., Muszyńska D., Wilno w grafice dwudziestolecia międzywojennego: wystawa w celi Konrada w Wilnie, maj-czerwiec 1994, Toruń 1994, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/16313.
-
Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich: Warszawa 1880-1902. T. 12, s. 485-492, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/485.
-
Zahorski W., Troki i zamek trocki, Wilno 1902, kpbc.umk.pl/dlibra/publication/18606.
Dominik M. Piotrowski