Dzieła przedkopernikańskie
Zestaw pozycji
- Tytuł
- Dzieła przedkopernikańskie
- Opis
- Astronomia w czasach przed Kopernikiem ujęta była przede wszystkim w ramy badań dwóch uczonych: Arystotelesa (384–322 r. p.n.e.) i Ptolemeusza (ok. 100–ok. 168). Opisany przez Arystotelesa teoretyczny model Wszechświata z Ziemią jako nieruchomym centrum oraz Słońcem, Księżycem i planetami krążącymi wokół Ziemi ruchem kołowym jednostajnym na tle nieruchomych gwiazd znalazł swój pełen wyraz w „Almageście” Ptolemeusza.
-
Opisany przez Arystotelesa teoretyczny model Wszechświata z Ziemią jako nieruchomym centrum oraz Słońcem, Księżycem i planetami krążącymi wokół Ziemi ruchem kołowym jednostajnym na tle nieruchomych gwiazd znalazł swój pełen wyraz w „Almageście” Ptolemeusza. Dzieło to, zatytułowane w greckim oryginale „Megále Sýntaxis”, rozpowszechniło się w średniowiecznej Europie pod pochodzącą z języka arabskiego nazwą „Almagestum”, po tym jak na łacinę przełożono sporządzone w IX w. tłumaczenie z greki na język arabski. Przekładu tego dokonał ok. roku 1175 Gerard z Cremony (ok. 1114–1187), którego tekst ukazał się drukiem po raz pierwszy w Wenecji w 1515 r. Dopiero w XV w. pojawiły się dwa bezpośrednie przekłady z oryginału greckiego, których autorami byli Jerzy z Trapezuntu (Georgius Trapezuntius, 1395–1484) i Johannes Regiomontanus (1436–1476). Regiomontanus razem ze swoim nauczycielem Georgiem Peuerbachem (1423–1461) dokonali skrócenia dzieła Ptolemeusza, które wydali pod tytułem „Epitome Almagesti”. Georg Peuerbach był także autorem „Theoricae novae Planetarum”, dzieła będącego jednym z dwóch popularnych podręczników astronomii obok „Sphaera Mundi” Johannesa de Sacrobosco (1195–1256).
(Magdalena Awianowicz)
Pozycje
-
Jest to streszczenie dzieła Mikołaja Kopernika – pierwsza opublikowana informacja odwołująca się do nowej teorii heliocentrycznej toruńskiego astronoma. Tekst zredagowany w formie otwartego listu do astronoma Johannesa Schönera (1477–1547). -
Kalendarz astronomiczny „Almanach Novum” pomyślany był jako kontynuacja „Efemeryd” Regiomontanusa doprowadzona do roku 1551. W prezentowanym wydaniu z 1544 r. efemerydy przedłużył do roku 1556 włoski astronom i matematyk Pietro Pitati (1490–1567). -
Peter Apianus był niemieckim matematykiem, astronomem i kartografem. Jego dzieło „Cosmographia”, wydane po raz pierwszy w 1524 r., szybko zyskało ogromną popularność w całej Europie i było wielokrotnie wznawiane oraz tłumaczone z łaciny na liczne języki. „Cosmographia” zawiera wolwelle, czyli ruchome wykresy kołowe umożliwiające sprawne ustalenie położenia ciał niebieskich. -
Dzieło Ptolemeusza „Geografia”, znane również pod nazwą „Cosmographia”, to atlas i traktat o kartografii. Grecki tekst dotarł do Florencji z Konstantynopola ok. 1400 r. i został przetłumaczony na łacinę przez Jacobusa Angelusa ze Scarperii (1360–1410) ok. 1406 r. Pierwsze drukowane wydanie z mapami, opublikowane w 1477 r. w Bolonii, było również pierwszą drukowaną książką z ilustracjami. „Geografia” składa się z ośmiu ksiąg, z których pierwsza zawiera traktat o tworzeniu map w oparciu o siatkę geograficzną, dalsze z kolei przedstawiają już mapy – dużą i mniej szczegółową mapę świata oraz oddzielne i bardziej szczegółowe mapy regionalne. W XIV w. zbiór map regionalnych poszerzono o mapy terenów nieznanych Ptolemeuszowi (np. Skandynawii). -
W połowie 1542 r. w oficynie Hansa Luffta w Wittenberdze ukazała się rozprawka Mikołaja Kopernika „O bokach i kątach trójkątów” („De lateribus et angulis triangulorum”), zawierająca trzy końcowe rozdziały księgi pierwszej „O obrotach”. Całość „De revolutionibus” ogłoszono drukiem rok później w Norymberdze. -
Johannes Regiomontanus (Johannes Müller) był matematykiem, astronomem i astrologiem działającym w Wiedniu, Budzie i Norymberdze. Jest to pierwsze wydanie powstałego w latach 1462–1464 traktatu o trygonometrii płaskiej i sferycznej, traktującego trygonometrię jako oddzielną dyscyplinę matematyczną. -
„Elementa” to jedno ze słynniejszych dzieł literatury światowej, które ukształtowało sposób myślenia o teoriach matematycznych i stało się podstawą dla wielu dziedzin nauki, w tym również astronomii. Euklides zawarł w nim aksjomatyczne ujęcie wszystkich tez, systematyzując dostępną w tamtych czasach wiedzę. Zebrał twierdzenia matematyczne i skrupulatnie rozwinął je na zasadzie dedukcji. -
Wydana przez Sebastiana Münstera (1488–1552) w 1540 r. „Geografia” Ptolemeusza zawiera 48 map, w tym 20 nowych, opracowanych przez Münstera. Wśród nich znajduje się mapa Polonia et Vngaria (Polska i Węgry). -
Zaprezentowane na ekspozycji wydanie ptolemeuszowskiej „Geografii” wzbogacone zostało m.in. o mapę Johannesa Ruyscha (ok. 1460–1533) z 1507 r. Mapa uwzględnia odkrycia Krzysztofa Kolumba (1451–1506) i Portugalczyków, jakich dokonali wzdłuż wybrzeża Afryki, oraz szczegółowe dane na temat Azji zebrane przez Marco Polo (1254–1324). -
Jeden z najwcześniejszych polskich druków astronomicznych autorstwa Jana z Głogowa. -
Na prośbę przybyłego z Konstantynopola uczonego, później także kardynała, Bessariona (1408–1472), który w swej bogatej kolekcji posiadał grecki rękopis „Almagestu”, Georg Peuerbach i Johannes Regiomontanus rozpoczęli pracę nad nowym przekładem dzieła Ptolemeusza bezpośrednio z języka greckiego. Przedwczesna śmierć Peuerbacha spowodowała, że Regiomontanus zmuszony był samodzielnie dokończyć tę pracę. Jej efektem było dzieło „Epitome Almagesti”, czyli skrót zawierający nie tylko wyjaśnienie istoty teorii planetarnej Ptolemeusza, ale także komentarze i poprawki do niej. „Epitome” stało się podstawowym dziełem astronomicznym rozpoczynającej się epoki renesansu i stanowiło punkt wyjścia dla badań Kopernika. -
Kolejne, bazylejskie wydanie powstałego w latach 1462–1464 traktatu o trygonometrii. -
-
Stworzone przez Ptolemeusza kompendium antycznej wiedzy astronomicznej zawierające wykład teorii geocentrycznej, która obowiązywała w nauce przez ponad 1300 lat. Dzieło oparte zostało na wcześniejszych teoriach i obliczeniach uczonych babilońskich i greckich, zwłaszcza Arystotelesa i Hipparcha z Nikai (190–120 r. p.n.e.). Składa się z trzynastu ksiąg, w których Ptolemeusz przedstawia ruchy Słońca, Księżyca i planet (Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna) przy pomocy systemu deferentów, epicykli i ekwantów, których przyjęcie umożliwiło matematyczne uzasadnienie teorii geocentrycznej, w tym wyjaśnienie m.in. pozornego wstecznego ruchu planet. Dzieło zawiera także katalog 1022 gwiazd stałych. -
Urodzony na Dolnym Śląsku Witelo w swojej działalności naukowej skupiał się na zjawiskach optycznych oraz fizjologicznych i psychologicznych aspektach postrzegania. Analizował rozchodzenie, rozpraszanie i załamywanie się światła oraz złudzenia wzrokowe wywołane przez zjawiska świetlne. W swojej pracy wykorzystywał dokonania arabskiego uczonego Alhazena (ok. 965–1039). -
Kolejny przykład wydania komentowanego „Tractatus de Sphaera” Johannesa de Sacrobosco. Autorem komentarza był – podobnie jak w wypadku Inc.II.55 adl.7 – Václav Fabri z Czeskich Budziejowic (ok. 1455–1518). -
Johannes de Sacrobosco (Ioannes de Sacro Bosco, John of Holywood) był matematykiem i astronomem, wykładał na Uniwersytecie Paryskim. Ok. 1230 r. powstało jego najlepiej znane dzieło, „Tractatus de Sphaera” / „Sphaera Mundi”, które stało się podstawowym podręcznikiem astronomii aż do połowy XVII w. Było wielokrotnie kopiowane, a po raz pierwszy ukazało się drukiem w 1472 r. w Ferrarze. W kolejnych latach pojawiały się liczne nowe wydania i komentarze następnych pokoleń astronomów. „Tractatus de Sphaera” składa się z czterech rozdziałów, z których pierwszy dotyczy kształtu i miejsca Ziemi w sferycznym Wszechświecie, drugi omawia sfery niebieskie, trzeci opisuje wschody i zachody ciał niebieskich w zależności od miejsca obserwacji, a czwarty daje krótkie wprowadzenie do teorii Ptolemeusza o planetach i zaćmieniach. Sacrobosco uważał, że Ziemia jest kulą i zgodnie z modelem geocentrycznym stanowi centrum Wszechświata. Przykład wydania komentowanego „Tractatus de Sphaera” Johannesa de Sacrobosco. Autorem komentarza był czeski matematyk, astrolog, teolog i lekarz Václav Fabri z Czeskich Budziejowic (ok. 1455–1518).
-
Współwydana z traktatem Johannesa de Sacrobosco praca „Theorica planetarum” tradycyjnie przypisywana jest Gerardowi z Cremony. Dziełko to zdradza dobrą znajomość teorii Hipparcha i Ptolemeusza. Cieszyło się dużą popularnością, wydawane było kilkukrotnie na przestrzeni sześćdziesięciu lat (1472, 1477, 1478, 1480, 1518, 1531) mimo krytyki ze strony m.in. Regiomontanusa. -
Weneckie wydanie „Tractatus de Sphaera” Johannesa de Sacrobosco. Autorami komentarzy są: Cecco d’Ascoli (właść. Francesco degli Stabili, 1257–1327), Francesco Capuano di Manfredonia (XV w.) i Jacques Lefèvre d’Étaples (łac. Jacobus Faber Stapulensis, 1455–1536). -
Tablice astronomiczne dedykowane królowej Izabeli Kastylijskiej (1451–1504) i królowi Ferdynandowi Aragońskiemu (1452–1516). Autor, lekarz w służbie kardynała Cezara Borgii (1475–1507) i jego ojca Rodriga (1431–1503), stworzył swoje tablice w ścisłej zależności od tablic alfonsyńskich zarówno w kwestiach astronomii opartej na ptolemejskiej teorii geocentrycznej, jak i formalnych. Podobnie jak w tablicach alfonsyńskich punkt wyjścia dla obliczeń stanowi data koronacji króla Alfonsa X Mądrego (1 I 1252), tak w tablicach poświęconych królowej Izabeli „nową epokę” rozpoczyna data jej koronacji (24 XII 1474). Mikołaj Kopernik w „Komentarzyku” („Commentariolus”), będącym wstępną wersją teorii heliocentrycznej, wymienia czterech znaczących dla niego astronomów: Hipparcha, Ptolemeusza, arabskiego matematyka Al-Battaniego (855–929) oraz uczonego określonego jako Hispalensis, który identyfikowany jest właśnie jako Alonso de Cordoba.
-
Długotrwały proces, który zaowocował wydaniem „De revolutionibus” rozpoczął się właśnie dzięki Schönerowi. Za jego namową Jerzy Joachim Retyk, który gościł u niego w Norymberdze w 1538 r., udał się w podróż do odległego Fromborka, by osobiście poznać Mikołaja Kopernika i dowiedzieć się więcej o jego teorii. Retyk został jedynym uczniem Kopernika i zdołał nakłonić go do podjęcia decyzji o wydaniu drukiem „De revolutionibus”. Napisał streszczenie dzieła Kopernika, które zatytułował „Narratio prima” i zadedykował Schönerowi. -
Obok „Sphaera Mundi” Johannesa de Sacrobosco drugim najpopularniejszym podręcznikiem była praca „Theoricae novae Planetarum” autorstwa Georga Peuerbacha wydana po raz pierwszy w 1472 r. przez jego ucznia Johannesa Regiomontanusa. Było to pierwsze dzieło astronomiczne wydane drukiem. Nadany przez Peuerbacha tytuł nawiązuje do pracy „Theorica planetarum”, przypisywanej Gerardowi z Cremony, którą autor chciał zastąpić swoją. Tekst Peuerbacha opatrzył komentarzem Erasmus Reinhold. -
Rękopis zawiera tablice i traktaty astronomiczne, m.in. tablice alfonsyńskie („Tabulae Alphonsinae redactionis Parisiensis”) oraz najstarszą znaną kopię nowej wersji tablic alfonsyńskich – „Tabulae resolutae planetarum super meridianum Wratisslaviensem” Petrusa Reina z Żytawy. Powstał ok. 1425 r., najprawdopodobniej w Pradze. Zawiera rysunki: personifikacje gwiazdozbiorów o cechach typowych dla malarstwa praskiego końca XIV w. Tablice alfonsyńskie, opracowane z inicjatywy Alfonsa X Mądrego, króla Kastylii (1252–1284), służyły do obliczania pozycji Słońca, Księżyca i planet względem gwiazd stałych. Były najpopularniejszymi tablicami astronomicznymi średniowiecznej Europy. Mikołaj Kopernik nabył drugie wydanie tablic (1492) w czasie studiów krakowskich i posługiwał się nimi w czasie swojej pracy. Na współoprawnych z inkunabułem kartach (kodeks Copernicana 4, Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali) wpisał jeszcze w Krakowie „Tabulae resolutae” przeliczone na południk krakowski.