Współczesne wydania
Trzy wydania De revolutionibus ukazały się w epoce nowożytnej: Norymberga 1543, Bazylea 1566 i Amsterdam 1617. Opus vitae Kopernika przez ponad 200 lat (1616–1822) znajdowało się na Indeksie ksiąg zakazanych Kościoła katolickiego, co z pewnością przyczyniło się do braku jego kolejnych wznowień w tym czasie. De revolutionibus zaczęto ponownie publikować dopiero w drugiej połowie XIX w., w dużym stopniu było to wynikiem wzrostu zainteresowania historią nauki w tym okresie.
Jako pierwsze w dziewiętnastym stuleciu, a jako czwarte w ogóle (nie licząc tłumaczenia niewielkiego fragmentu, kilku rozdziałów księgi pierwszej na język angielski Thomasa Diggesa z 1576 r.) ukazało się wydanie warszawskie De revolutionibus. Jest to zarazem pierwsze dwujęzyczne wydanie dzieła Kopernika w języku oryginału, czyli po łacinie, oraz w przekładzie na język polski. Praca została opublikowana przez dyrektora Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie Jana Baranowskiego (1800–1879), profesora astronomii w Szkole Głównej w latach 1862 –1869. Baranowski był astronomem i znał dobrze język łaciński, co pozwoliło mu stworzyć dobry, chociaż niewolny od drobnych błędów przekład dzieła Kopernika. Kilkanaście lat później, dokładnie z okazji czterechsetlecia urodzin wielkiego astronoma, w 1873 r., niemieckie środowisko naukowe przygotowało i opublikowało toruńską edycję tekstu łacińskiego De revolutionibus. Została ona została przygotowana do druku przez Maximiliana Curtzego. Niedługo potem, w 1879 r., Carl Ludolf Menzzer wydał pierwsze tłumaczenie De revolutionibus na język niemiecki. Menzzer był profesorem gimnazjalnym, ale także astronomem z wykształcenia. Jego przekład, zawierający niemało błędów, jest jednak dziś wysoko oceniany za merytoryczną spoistość i poprawność treści tekstu. W tym samym roku (1879) we Florencji za sprawą polskiego historyka emigracyjnego Artura Wołyńskiego (1844–1893) ukazało się niewielkie wydawnictwo zawierające między innymi kilka kart z pierwszej księgi De revolutionibus – faksymile rękopisu oraz edycję tekstu w języku łacińskim.
Nicolai Copernici Torunensis de revolutionibus orbium coelestium libri sex...
Kolejne przekłady traktatu Kopernika to zazwyczaj tłumaczenia tylko pierwszej księgi, najczęściej nawet niecałej. Drobne fragmenty De revolutionibus, głównie przedmowa do papieża Pawła III i wstęp do księgi pierwszej, znalazły się także w różnego rodzaju artykułach naukowych, w czasopismach popularnonaukowych, a nawet w prasie codziennej. W 1920 r. polski historyk nauki Ludwik Antoni Birkenmajer (1855–1929) opublikował swoje tłumaczenie De revolutionibus na język polski. Przekład ten objął właściwie tylko pierwszą księgę, ale stał się na tyle popularny, że wznawiano go kilkukrotnie. Podobne publikacje zawierające tłumaczenie wstępu i pierwszej księgi były drukowane także w wielu innych krajach europejskich.
W 1927 r. w Paryżu wydano faksymile pierwszego, norymberskiego wydania De revolutionibus. Od tego czasu dzieło Kopernika doczekało się jeszcze kilku innych edycji faksymilowych. Z okazji pięćsetnej rocznicy urodzin Kopernika Państwowe Wydawnictwo Naukowe opublikowało parę wariantów wydania faksymilowego rękopisu De revolutionibus. Zdecydowanie najciekawsze i zarazem najbardziej eleganckie jest jednak bibliofilskie faksymile pierwszego wydania De revolutionibus opublikowane przez Wydawnictwo Młotkowski w 2006 r. Faksymile to zostało przygotowane w oparciu o pochodzący ze zbiorów Albrechta Hohenzollerna egzemplarz będący własnością Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.
Pierwsze pełne tłumaczenie De revolutionibus na język angielski ukazało się w 1939 r. w Nowym Jorku (właściwie w Annapolis). Przekładu dokonał Charles Glenn Wallis. Było to jednak wydanie wykonane w technice powielania, wydane w niskim nakładzie, dlatego dziś bardzo trudno dostępne. W formie drukowanej ukazało się ono dopiero szesnaście lat później w 1955 r. w Chicago, w 16. tomie serii Great Books of the Western World, wydawanej pod redakcją Maynarda Hutchinsa przez Encyclopaedia Britannica przy współpracy Uniwersytetu w Chicago. Dwadzieścia lat później, w 1976 r. opublikowano nowy, angielsko-kanadyjsko-amerykański przekład De revolutionibus na język angielski, przetłumaczony przez Alistaira M. Duncana. Kolejne tłumaczenie na język angielski ukazało się już dwa lata później, opublikowane przez polskie Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Autorem tego przekładu był wybitny amerykański kopernikolog i historyk astronomii Edward Rosen.
De revolutionibus orbium coelestium, libri V
W 1964 r. ukazało się tłumaczenie De revolutionibus na język rosyjski, przekładu dokonał Ivan N. Vesolovski, z kolei kilka lat później, w 1969 r., na język hiszpański Manuel Tagüeňa Lacorte oraz Carlos Moreno Caňadas. Do dnia dzisiejszego wydano drukiem przekłady De revolutionibus na języki: hindi, chiński, turecki i japoński, dzięki czemu jego treść stała się dostępna dla szerokiego kręgu odbiorców na całym świecie.
500-lecie urodzin Mikołaja Kopernika wywołało całą serię edycji jego prac, szczególnie oczywiście De revolutionibus. Państwowe Wydawnictwo Naukowe wydało serię Mikołaj Kopernik dzieła wszystkie (także w wersji angielskojęzycznej – Nicholas Copernicus Complete Works), w której, co zrozumiałe, znalazło się także De revolutionibus. W tej serii opublikowano zarówno faksymile rękopisu, jak i tłumaczenie dzieła Kopernika na języki polski oraz angielski. W tym czasie na całym świecie wydawano liczne przekłady De revolutionibus, zarówno całej pracy, jak i jej fragmentów.
De revolutionibus jest wciąż atrakcyjne dla wydawców i czytelników, na rynku wydawniczym pojawiają się kolejne jego edycje i przekłady, oprócz wspomnianych wyżej, między innymi tłumaczenia na języki: francuski, portugalski, włoski, słoweński, serbski, czeski, słowacki, węgierski oraz bułgarski. Nie licząc edycji drobnych fragmentów De revolutionibus, do dziś ukazało się ponad sto wydań dzieła polskiego astronoma, zarówno w języku łacińskim, faksymiliów, jak i przekładów. De revolutionibus jest wciąż wznawiane, co świadczy o jego ciągłej atrakcyjności na rynku wydawniczym.
(Andrzej Mycio)