Wizerunki Mikołaja Kopernika

Zestaw pozycji

Tytuł
Wizerunki Mikołaja Kopernika
Opis
Prezentowany wybór grafik o tematyce kopernikańskiej jest w zamierzeniu autorów wystawy elementem uzupełniającym ekspozycję, w której główną rolę odgrywają starodruki z okresu XVI–XVIII w., łącznie z trzema pierwszymi wydaniami „De revolutionibus”. Nie sposób jednak przygotować wystawy dotyczącej Mikołaja Kopernika, nie próbując ukazać jego wizerunku. Bodaj żaden z uczonych, a może nawet i żadna z postaci historycznych doby nowożytnej, nie doczekała się tylu publikacji graficznych i tak wielkiej liczby rozpowszechnionych portretów jak Mikołaj Kopernik.
Dyskusja o prawomocności modelu heliocentrycznego, jego kontrowersyjność, a przede wszystkim atrakcyjność w poprawnym wyjaśnianiu mechanizmu układu planetarnego uczyniła z autora „De revolutionibus” postać nie tyle rozpoznawalną, ile emblematyczną dla rodzącego się ruchu symbolicznej republiki uczonych. Była ona określana mianem Respublica Litteraria, Rzeczpospolita Piśmiennictwa, a w szerszym znaczeniu Rzeczpospolita Nauk, Sztuk i Piśmiennictwa. W tej grupie Kopernik jako autor teorii, która wymagała obrony i przeciwstawienia się przeciwnościom w imię głoszenia prawdy naukowej stawał się postacią wręcz ikoniczną. Sława astronoma, którego dzieło „O obrotach ciał niebieskich” od 1616 r. znajdowało się na Indeksie ksiąg zakazanych, bardzo szybko rozprzestrzeniła się w kręgu uczonych całej Europy.

Doskonałym przykładem rosnącego znaczenia Kopernika jest postawa Galileusza, zwolennika systemu heliocentrycznego. Dużą część jego publikacji naukowych, szczególnie kolejne edycje „Dialogów” (prezentowane również na obecnej wystawie), otwiera grafika z wizerunkiem Kopernika ukazywanego w dyskusji z nestorami nauk – Arystotelesem i Ptolemeuszem. Zabieg ten jest dowodem na ugruntowany już i wymierny status toruńskiego astronoma w pierwszej poł. XVII w., którego znaczenie i rola nie ograniczają się tylko do wniesienia nowej teorii naukowej. Staje się on bowiem filarem, postacią-symbolem w dziejach rozwoju nauki w ogóle. Można skonstatować, że Mikołaj Kopernik stosunkowo szybko trafia do panteonu zasłużonych ludzi nauki.

Na przełomie XVII i XVIII w. nie ma osoby z kręgu uczonych, która byłaby tak często portretowana. Prymat ten trwa nawet do XIX w. Śmiało można szacować, że liczba opublikowanych w różnych redakcjach do końca XIX w., niepowtarzających się wizerunków Kopernika przekracza liczbę stu pięćdziesięciu. Daje to toruńskiemu astronomowi bezwzględny prymat w tej kategorii, tworząc interesujący przykład niemałego imaginarium rozgrywającego się na przestrzeni niemal 500 lat.

Wybór prac graficznych zaprezentowanych na wystawie nie pretenduje do ukazania pełnego ouvere wizerunków kopernikańskich doby nowożytnej. Niemniej liczba około siedemdziesięciu grafik jest już dość solidnym materiałem poglądowym, pozwalającym ukazać niemałe bogactwo form i różnorodnych pomysłów przedstawiania postaci uczonego. Najcenniejszą i zarazem najbardziej interesującą grupę stanowią pierwsze portrety kopernikańskie z przełomu XVI i XVII w. W ramach tego zestawienia można wyróżnić ok. piętnastu grafik, w tym te najistotniejsze, tj. wizerunek tzw. reusnerowski Tobiasa Stimmera, grafikę Sabina Kauffmanna, grafikę Theodora de Bry opublikowaną w dziele Roberta Boissarda, grafikę Jeremiasa Falcka i inne.

W grupie wizerunków publikowanych w różnych edycjach i zestawieniach wydawniczych do końca XVIII w. można wydzielić około kilkudziesięciu kolejnych przykładów interpretacji portretu kopernikańskiego. Najciekawszym obiektem prezentowanym na wystawie w tej grupie jest rycina I. A. Scharffena ze zbiorów Domu Mikołaja Kopernika, grafika jak dotąd odnotowana w jednej odbitce. Z kolei wiek XIX charakteryzuje się znacznym przyrostem produkcji graficznej, związanym z rosnącą liczbą różnego rodzaju wydawnictw masowych, jednocześnie bogato ilustrowanych, których najlepszym przykładem na ziemiach polskich był wydawany w zaborze rosyjskim „Tygodnik Ilustrowany”.

Jedną z najwcześniejszych grafik ukazujących wizerunek Kopernika jest drzeworyt Tobiasa Stimmera. Rycina przedstawia Kopernika ukazanego w prostokątnej ramie, w półpostaci, z lekko odwróconą głową w prawo, na fragmentarycznie kreskowanym tle. Częściowo widoczna prawa ręka portretowanego trzyma konwalię. Kopernik ubrany jest w kaftan obwiedziony na ramionach futrzanymi lamelkami, z lekko wywiniętym kołnierzem również podbitym futrem. Na górze i na dole rytownik umieścił pola z napisami obramowanymi perłowym ornamentem: „NICOLAVS COPERNICVS / Mathematicus.” [MIKOŁAJ KOPERNIK Matematyk] „Quid tum? si mihi terra mouetur, Solque quiescit, / Ac coelum: constat calculus inde meus. / M. D. XLIII.” [Cóż wtedy? Jeśli Ziemia się dla mnie poruszy, Słońce spocznie. Wówczas moje obliczenia dla nieba będą ustalone. 1543].

Interesująca jest geneza powstania tej pierwszej kopernikańskiej grafiki. Stimmer był autorem rysunku, ale drzeworyt przygotował najprawdopodobniej Christoph Murer. Opublikowana została w dziele Nicolausa Reusnera „Icones sive imagines virorum literis illustrium” („Ikony lub wizerunki sławnych osobistości”, pierwsze wydanie Strasburg 1587). Być może pierwotny rysunek Stimmera nie został przygotowany dla wydawnictwa, w którym się ukazał. Po wnikliwej analizie grafiki można domniemywać, że pierwowzór portretu otaczała owalna rama, o czym świadczą charakterystyczne załamania w dolnych rogach ryciny. Prawdopodobnie Murer przygotowując deskę drzeworytniczą ograniczył rysunek do prostokątnego formatu, redukując zarazem widok prawej ręki trzymającej konwalię. Czy Stimmer był twórcą wstępnego rysunku? Jest to bardzo prawdopodobne, zwłaszcza że był jednocześnie autorem obrazu astronoma z katedry strasburskiej, datowanego na 1574 r. Oba ujęcia uczonego – grafika i obraz są do siebie zbliżone pod względem wyglądu portretowanego i układu postaci. Sprawa się nieco komplikuje, jeżeli weźmiemy pod uwagę wyniki badań konserwatorskich obrazu strasburskiego, wykonane przez Józefa Flika w 1973 r. w Toruniu. Na podstawie zdjęć rentgenowskich obrazu można dostrzec, że pierwotne ujęcie Kopernika na portrecie było nieco inne zarówno w partii ubrania, jak i w partii włosów, które były dużo dłuższe i opadały astronomowi za ramiona. Niemniej to najprawdopodobniej Stimmer był autorem obrazu i rysunku do grafiki, a przygotowując się do odmalowania portretu Kopernika, posiłkował się tzw. autographonem – pierwotną wersją wizerunku Kopernika, która nie przetrwała do dzisiejszych czasów, a powstała zapewne na Warmii w drugiej dekadzie XVI w. (potwierdza to inskrypcja na obrazie strasburskim). Wersja ta była pierwowzorem zarówno dla obrazu i grafiki Stimmera, jak i kilku innych przykładów portretów Kopernika z drugiej poł. XVI w., co wyjaśniałoby zbliżony typ ikonograficzny na wielu pozornie niezwiązanych ze sobą ujęciach wizerunku Mikołaja Kopernika – zarówno tych powstałych na przełomie XVI i XVII w., jak i tych późniejszych, które były już wtórnymi redakcjami pierwotnego portretu Mikołaja Kopernika, a których źródło tkwi w niezachowanym do dzisiaj autographonie.

(Michał Kłosiński)

Pozycje

Wyszukiwanie zaawansowane