-
Tytuł
-
PL
Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu
-
DE
Staats- und Universitätsbibliothek in Königsberg
-
Opis
-
Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu należała do najważniejszych instytucji naukowych i kulturalnych dawnych Prus Wschodnich. Jej początki sięgają XVI wieku, kiedy książę Albrecht Hohenzollern (1490–1568), pierwszy świecki władca Prus Książęcych, około 1526 roku założył prywatną bibliotekę, znaną jako Kammerbibliothek. Ze względu na dominującą obecność piśmiennictwa w języku niemieckim, określano ją również mianem Biblioteki Niemieckiej (Deutsche Bibliothek).
-
W 1529 roku, zachęcony napływem wykształconych obywateli do Królewca (obecnie Kaliningrad), książę Albrecht powołał do życia Bibliotekę Zamkową (Schloßbibliothek), znaną również jako Nowa Biblioteka (Bibliotheca Nova), przeznaczoną dla środowiska akademickiego. Już w 1540 roku biblioteka została udostępniona szerszej społeczności, co czyniło ją jedną z pierwszych bibliotek publicznych w Europie. Rozwojem książęcego księgozbioru kierował m.in. Crotus Rubeanus (ok. 1480–ok. 1545), niemiecki uczony i teolog z Turyngii. Pierwszym opiekunem zbiorów został Felix König Polyphemus (1500–1549), uznawany za jednego z najwybitniejszych bibliotekarzy XVI wieku w Królewcu. Do jego najważniejszych osiągnięć należało opracowanie katalogu systematycznego i alfabetycznego bibliotecznych zasobów. W latach 1541–1543 Biblioteka Zamkowa wzbogaciła się o cenne rękopisy i druki pochodzące z bibliotek zakonnych, m.in. z Tapiawy. Do 1549 roku księgozbiór liczył już 2400 dzieł zgromadzonych w 1200 tomach.
-
Szczególnie cenną częścią Kammerbibliothek była tzw. Srebrna Biblioteka (Silberbibliothek), powstała w latach 1545–1562 z inicjatywy księcia Albrechta i jego drugiej żony, Anny Marii. Kolekcja ta pierwotnie obejmowała 20 srebrnych opraw zawierających 27 luterańskich druków o tematyce religijnej oraz jeden rękopis. Do dziś zachowało się 15 opraw – 12 z nich znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, pozostałe 5 uznaje się za zaginione. Oprawy te są cenione nie tylko ze względu na wartość kruszcu, z którego zostały wykonane, ale również z uwagi na wyjątkowy kunszt artystyczny zdobień.
-
Okres największego rozkwitu Biblioteki Zamkowej przypadł na lata 1557–1564, kiedy kierował nią Heinrich Zell (zm. po 1560), drukarz i kartograf. Podczas jego urzędowania księgozbiór powiększył się o 1000 woluminów, a sama instytucja przeszła reorganizację. Z jego też inicjatywy książę Albrecht w 1557 roku wprowadził obowiązek przekazywania do biblioteki egzemplarza każdej książki drukowanej w Prusach – przepis ten obowiązywał aż do 1945 roku. W kolejnych dekadach Biblioteka Zamkowa przejęła Kammerbibliothek (1583) oraz Srebrną Bibliotekę (1611).
-
Po przejęciu władzy w Prusach Książęcych przez linię elektorską Hohenzollernów w 1618 roku, instytucja weszła w okres stagnacji – nowi władcy wspierali przede wszystkim rozwój Biblioteki Berlińskiej. Mimo to, pod koniec XVII wieku Biblioteka Zamkowa wzbogaciła się o uniwersalne zbiory księcia Bogusława Radziwiłła (1620–1669).
-
Równolegle, w 1544 roku wraz z powstaniem Uniwersytetu Królewieckiego (nazywanego od imienia fundatora, księcia Albrechta — Albertyną), założono Bibliotekę Uniwersytecką (Universitätsbibliothek). Wśród jej pracowników znaleźli się m.in. Michael Lilienthal (1686–1750), Friedrich Samuel Bock (1716–1785) oraz sam Immanuel Kant, który w latach 1766–1772 pełnił funkcję zastępcy dyrektora biblioteki. Przez długi czas libraria uniwersytecka pozostawała w cieniu Biblioteki Zamkowej, jednak w XVIII wieku zaczęła się dynamicznie rozwijać dzięki prywatnym darowiznom, takim jak kolekcja numizmatyczna Davida Bläsinga (1660–1719), księgozbiór profesora prawa Cölestina Kowalewskiego (1700–1771) czy część majątku teologa Jerzego Krzysztofa Pisanskiego (1725-1790).
-
Nowy rozdział w historii instytucji rozpoczął się w 1810 roku, kiedy Biblioteka Zamkowa została przeniesiona do tzw. Domu Królewskiego przy Königstraße 65/67, gdzie mieściły się również Biblioteka Uniwersytecka i Biblioteka Miejska. W 1827 roku doszło do formalnego połączenia Biblioteki Zamkowej i Uniwersyteckiej, co dało początek Królewskiej (później Państwowej) i Uniwersyteckiej Bibliotece w Królewcu (Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg). W 1901 roku instytucja zyskała nową siedzibę przy Mitteltragheim 22, a w 1909 roku jej zbiory zostały znacząco wzbogacone poprzez włączenie kolekcji Biblioteki Wallenrodzkiej (Wallenrodtsche Bibliothek), jednej z najstarszych i najbardziej prestiżowych bibliotek prywatnych w regionie.
-
Po abdykacji Hohenzollernów w 1918 roku biblioteka uzyskała status Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki. W okresie międzywojennym instytucja ta była jedną z najważniejszych bibliotek naukowych w Niemczech. Jej zbiory liczyły wówczas około 700 tyś. woluminów, w tym 710 inkunabułów oraz 4587 rękopisów, co czyniło ją jednym z największych i najbardziej zasobnych ośrodków bibliotecznych w Europie Środkowo-Wschodniej.
-
W czasie II wojny światowej najcenniejsze zbiory Biblioteki Królewieckiej zostały przewiezione do pobliskich zamków i majątków ziemskich, gdzie przechowywano je do początku 1944 roku. W obliczu zbliżającego się frontu rozpoczęto wówczas ich ewakuację, m.in. do Słobit (Schlobitten) oraz Karwiny (Karwinden) w okolicach Pasłęka – miejscowości, które po 1945 roku znalazły się w granicach państwa polskiego. Zbiory te, odnalezione i zabezpieczone przez polską administrację, trafiły do Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Pasłęku. W lipcu 1946 roku, na mocy decyzji Ministerstwa Oświaty, zostały oficjalnie przekazane tworzącej się Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
-
Równolegle, w sierpniu 1944 roku, siedziba biblioteki w Królewcu została niemal doszczętnie zniszczona podczas alianckiego bombardowania. Część ocalałych zbiorów, po zakończeniu działań wojennych została rozproszona i trafiła do różnych instytucji, w tym m.in.: Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie, Litewskiej Biblioteki Narodowej, Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Petersburgu, Rosyjskiej Biblioteki Państwowej, Biblioteki Instytutu Informacji Nauk Społecznych w Moskwie oraz do innych, rozproszonych kolekcji na terenie Rosji.
-
Bibliografia:
- Kuhnert E., Geschichte der Staats- und Universitätsbibliothek zu Königsberg, Leipzig 1926.
- Komorowski Manfred, Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg, "Bibliothek. Forschung und Praxis“ 1980, nr 4, s. 139-154.
- Tondel Janusz, Katalog Poloników Kammerbibliothek i Nova Bibliotheca ksiecia Albrechta Pruskiego zachowanych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, Torun 1991.
- Tondel Janusz, Biblioteka Zamkowa (1529-1568) Księcia Albrechta Pruskiego w Królewcu, Toruń 1992.
- Bibliothek der Staatlichen Universität Kaliningrad [on-line] https://fabian.sub.uni-goettingen.de/fabian?Staatliche_Universitaet%28Kaliningrad%29 (dostęp: 25.07.2025)